Digitale toegankelijkheid in Nederland

Laatst bijgewerkt: 3 april 2023

Hoe is de toegankelijkheid geregeld per sector?

Nieuws

Moties

Overheid

De weg naar wetgeving

  • https://www.internetconsultatie.nl/wetgdi/details
  • https://wetten.overheid.nl/BWBR0040936/2018-07-01
  • https://www.tweedekamer.nl/kamerstukken/wetsvoorstellen/detail?id=2018Z11914&dossier=34972
  • https://www.eerstekamer.nl/wetsvoorstel/34972_wet_digitale_overheid

Alle versies van EN 301 549. De pdf's met een 'p' achter het versienummer in de bestandsnaam zijn de definitieve versies; Pdf's met een 'a' zijn draft-versies.

Tot oktober 2016 geldt:

  • Rijksoverheid
    • 31 december 2010 - Conform Besluit Kwaliteit Rijksoverheidswebsites moeten alle rijksoverheidswebsites voldoen aan de Webrichtlijnen (versie 1)
    • 7 juli 2006 - Besluit Kwaliteit Rijksoverheidswebsites
  • Overige overheden
    • 1 januari 2015 - implementatieagenda voor dienstverlening en e-overheid (i-NUP): resultaatverplichting volledig webrichtlijnen
    • 31 december 2012 - implementatieagenda voor dienstverlening en e-overheid (i-NUP): resultaatverplichting Waarmerk Drempelvrij zonder sterren (=WCAG niveau A)
    • 31 oktober 2010 - via het NUP (Nationaal Uitvoeringsprogramma) moeten alle overheden voldoen aan de webrichtlijnen

Welke organisaties vallen onder de Wet Digitale Overheid (Wdo)?

Zelf hanteer ik de volgende regels (don't do this at home):

  • Afzender is een overheidsorganisatie (bijvoorbeeld logo prominent op homepage).
  • Website of webapplicatie is onderdeel van een (belangrijke) taak/proces van de overheid.
  • Organisatie geeft zelf aan dat het onderdeel is van.

Ooit was er sprake dat Rechtspersonen met een wettelijke taak (rwt) onder deze wet zouden vallen. Die lijst is het niet geworden. Ook zou je verwachten dat semioverheid onder deze wet zou moeten vallen. Voorbeelden van semioverheidsorganisaties zijn woningcorporaties, ziekenhuizen en instellingen voor bijzonder onderwijs (het openbaar onderwijs valt onder de overheid). Echter een aantal van deze organisaties vallen buiten deze wetgeving. Omdat Wdo meer is dan alleen toegankelijkheid zie je nu dat er voor bepaalde digitaliseringsvraagstukken bepaalde organisaties wél onder deze wet gaan vallen.

Wie doen er mee en wie niet?

  • Alle staats-, regionale of lokale overheidsinstanties die vermeld worden op almanak.overheid.nl
  • Samenwerkingsverbanden die bestaan uit een of meer overheidsinstanties of publiekrechtelijke instellingen.
  • Publiekrechtelijke instellingen; In Staatsblad 2018, 141 (linkrot: deze link werkt niet zuiver, zelf verder zoeken aldaar) staat vermeld welke sectoren buiten deze wetgeving vallen. Dit zijn:
    • vervoer,
    • energie,
    • gas,
    • water,
    • post,
    • ngo's (niet-gouvernementele organisaties),
    • scholen,
    • kinderdagverblijven,
    • crèches,
    • publieke omroep en
    • content, zoals reproducties van stukken uit erfgoedcollecties.
  • In 2022 wordt bekend gemaakt dat onder de eerste tranche van de Wet digitale overheid (Wdo) dat gaat over identificatiemiddelen 'aangewezen organisaties' zijn opgenomen. Of dit dan ook voor de tweede tranche gaat gelden waar digitale toegankelijkheid onder valt is nog niet duidelijk. De 'aangewezen organisaties' zijn:
    • de zorgsector (waaronder VVT-organisaties, ,
    • onderwijsinstellingen (universiteiten en hbo-instellingen) en
    • pensioenfondsen.

Lijst uit EU-richtlijn (2014/24/EU 01-01-2020)

  • Ministerie van Algemene Zaken
  • Bestuursdepartement
  • Bureau van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid
  • Rijksvoorlichtingsdienst
  • Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties
  • Bestuursdepartement
  • Centrale Archiefselectiedienst (CAS)
  • Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD)
  • Agentschap Basisadministratie Persoonsgegevens en Reisdocumenten (BPR)
  • Agentschap Korps Landelijke Politiediensten
  • Ministerie van Buitenlandse Zaken
  • Directoraat-generaal Regiobeleid en Consulaire Zaken (DGRC)
  • Directoraat-generaal Politieke Zaken (DGPZ)
  • Directoraat-generaal Internationale Samenwerking (DGIS)
  • Directoraat-generaal Europese Samenwerking (DGES)
  • Centrum tot Bevordering van de Import uit Ontwikkelingslanden (CBI)
  • Centrale diensten ressorterend onder S/PlvS (Support services falling under the Secretary-general and Deputy Secretary-general)
  • Buitenlandse Posten (ieder afzonderlijk)
  • Ministerie van Defensie — (Ministry of Defence)
  • Bestuursdepartement
  • Commando Diensten Centra (CDC)
  • Defensie Telematica Organisatie (DTO)
  • Centrale directie van de Defensie Vastgoed Dienst
  • De afzonderlijke regionale directies van de Defensie Vastgoed Dienst
  • Defensie Materieel Organisatie (DMO)
  • Landelijk Bevoorradingsbedrijf van de Defensie Materieel Organisatie
  • Logistiek Centrum van de Defensie Materieel Organisatie
  • Marinebedrijf van de Defensie Materieel Organisatie
  • Defensie Pijpleiding Organisatie (DPO)
  • Ministerie van Economische Zaken
  • Bestuursdepartement
  • Centraal Planbureau (CPB)
  • SenterNovem
  • Staatstoezicht op de Mijnen (SodM)
  • Nederlandse Mededingingsautoriteit (NMa)
  • Economische Voorlichtingsdienst (EVD)
  • Agentschap Telecom
  • Kenniscentrum Professioneel & Innovatief Aanbesteden, Netwerk voor Overheidsopdrachtgevers (PIANOo)
  • Regiebureau Inkoop Rijksoverheid
  • Octrooicentrum Nederland
  • Consumentenautoriteit
  • Ministerie van Financiën
  • Bestuursdepartement
  • Belastingdienst Automatiseringscentrum
  • Belastingdienst
  • de afzonderlijke Directies der Rijksbelastingen (the various Divisions of the Tax and Customs Administration throughout the Netherlands)
  • Fiscale Inlichtingen- en Opsporingsdienst (incl. Economische Controle dienst (ECD))
  • Belastingdienst Opleidingen
  • Dienst der Domeinen
  • Ministerie van Justitie
  • Bestuursdepartement
  • Dienst Justitiële Inrichtingen
  • Raad voor de Kinderbescherming
  • Centraal Justitie Incasso Bureau
  • Openbaar Ministerie
  • Immigratie en Naturalisatiedienst
  • Nederlands Forensisch Instituut
  • Dienst Terugkeer & Vertrek
  • Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit
  • Bestuursdepartement
  • Dienst Regelingen (DR)
  • Agentschap Plantenziektenkundige Dienst (PD)
  • Algemene Inspectiedienst (AID)
  • Dienst Landelijk Gebied (DLG)
  • Voedsel en Waren Autoriteit (VWA)
  • Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen
  • Bestuursdepartement
  • Inspectie van het Onderwijs
  • Erfgoedinspectie
  • Centrale Financiën Instellingen
  • Nationaal Archief
  • Adviesraad voor Wetenschaps- en Technologiebeleid
  • Onderwijsraad
  • Raad voor Cultuur
  • Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid
  • Bestuursdepartement
  • Inspectie Werk en Inkomen
  • Agentschap SZW
  • Ministerie van Verkeer en Waterstaat
  • Bestuursdepartement
  • Directoraat-Generaal Transport en Luchtvaart
  • Directoraat-generaal Personenvervoer
  • Directoraat-generaal Water
  • Centrale diensten (Central Services)
  • Shared services Organisatie Verkeer en Watersaat
  • Koninklijke Nederlandse Meteorologisch Instituut KNMI
  • Rijkswaterstaat, Bestuur
  • De afzonderlijke regionale Diensten van Rijkswaterstaat (Each individual regional service of the Directorate-general of Public Works and Water Management)
  • De afzonderlijke specialistische diensten van Rijkswaterstaat (Each individual specialist service of the Directorate-general of Public Works and Water Management)
  • Adviesdienst Geo-Informatie en ICT
  • Adviesdienst Verkeer en Vervoer (AVV)
  • Bouwdienst
  • Corporate Dienst
  • Data ICT Dienst
  • Dienst Verkeer en Scheepvaart
  • Dienst Weg- en Waterbouwkunde (DWW)
  • Rijksinstituut voor Kunst en Zee (RIKZ)
  • Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling (RIZA)
  • Waterdienst
  • Inspectie Verkeer en Waterstaat, Hoofddirectie
  • Port state Control
  • Directie Toezichtontwikkeling Communicatie en Onderzoek (TCO)
  • Toezichthouder Beheer Eenheid Lucht
  • Toezichthouder Beheer Eenheid Water
  • Toezichthouder Beheer Eenheid Land
  • Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer
  • Bestuursdepartement
  • Directoraat-generaal Wonen, Wijken en Integratie
  • Directoraat-generaal Ruimte
  • Directoraat-general Milieubeheer
  • Rijksgebouwendienst
  • VROM Inspectie
  • Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport
  • Bestuursdepartement
  • Inspectie Gezondheidsbescherming, Waren en Veterinaire Zaken
  • Inspectie Gezondheidszorg
  • Inspectie Jeugdhulpverlening en Jeugdbescherming
  • Rijksinstituut voor de Volksgezondheid en Milieu (RIVM)
  • Sociaal en Cultureel Planbureau
  • Agentschap t.b.v. het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen
  • Tweede Kamer der Staten-Generaal
  • Eerste Kamer der Staten-Generaal
  • Raad van State
  • Algemene Rekenkamer
  • Nationale Ombudsman
  • Kanselarij der Nederlandse Orden
  • Kabinet der Koningin
  • Raad voor de rechtspraak en de Rechtbanken

Aanvulling organisaties

Bronnen: De Nederlandse Grondwet
Organen van publiekrechtelijke beroepsorganisaties

Bibliotheken

(nieuwe paragraaf toegevoegd op 9-12-2022)

Bibliotheken vallen onder het Tijdelijk besluit digitale toegankelijkheid overheid. Vanwege de betrokkenheid van overheidsinstanties in (maar liefst drie) overheidslagen zijn de bibliotheken aangemerkt als "Organisatie met overheidsbemoeienis". Met uitzondering van de Koninklijke Bibliotheek, want dat is een ZBO. Bibliotheken die niet als organisatie met overheidsbemoeienis is aangemerkt valt mogelijk buiten het besluit.

Bibliotheken hebben inmiddels een bredere 'overheidstaak' dan vroeger. Zo vind je in bibliotheken het informatiepunt digitale overheid. Bij het informatiepunt krijg je hulp bij je belastingaangifte, aanvragen van Digid en tijdens de Coronapandemie kon je er een vaccinatiebewijs ophalen.

Onderwijs

Er zijn wat veranderingen gaande in onderstaand verhaal. Zie het nieuwsbericht bovenin deze pagina.

Ofschoon je onderwijs zou kunnen scharen onder rechtspersonen met een wettelijke taak, valt onderwijs niet onder de Wet Digitale Overheid waarin Digitoegankelijk is opgenomen. Rond 2016 was daar veel verwarring over. Ook al omdat sommige Europese lidstaten zoals Frankrijk, Zweden en Griekenland onderwijs wel meenemen onder de Europese richtlijn. Ook crèches, openbaar onderwijs en bijzonder onderwijs zullen niet onder de Wet Digitale Overheid (Wdo) vallen zo staat in het Staatsblad 2018, 141 vermeld.

De Wet gelijke behandeling op grond van handicap of chronische ziekte (Wgbh/cz) bevat een norm voor algemene toegankelijkheid. Die is van toepassing op scholen.

Hoger onderwijs

De Nederlands-Vlaamse Accreditatieorganisatie (NVAO) is een kwaliteitszorgorganisatie die op deskundige en onafhankelijke wijze de kwaliteit van het hoger onderwijs in Nederland en Vlaanderen borgt. Een van de standaarden luidt:

De instelling verwezenlijkt de onderwijsvisie op doeltreffende wijze, blijkend uit passende beleidsacties en -processen met name op het gebied van personeel, toetsing, voorzieningen, en studenten met een functiebeperking.

De onderwijsvisie is adequaat vertaald naar concrete beleidsacties en -processen. De instelling kent processen voor ontwerp, erkenning en borging van de kwaliteit van opleidingen in overeenstemming met de ESG en toont de werking en toepassing van deze processen aan op basis van een track record. Studenten en medewerkers zijn mede-eigenaar van het beleid en dragen vanuit de gezamenlijke visie bij aan de realisatie ervan. Uit die betrokkenheid blijkt de realisatie van de beoogde kwaliteitscultuur van de instelling.

De uitvoering is in overeenstemming met de visie: personeel, toetsing en voorzieningen bevorderen de toegankelijkheid en studeerbaarheid van het onderwijs.

Bronnen over toegankelijkheid bij onderwijs

Zorg

Er zijn wat veranderingen gaande in onderstaand verhaal. Zie het nieuwsbericht bovenin deze pagina.

Op 10 december 2018 heeft het Informatieberaad Zorg besloten de Web Content Accessibility Guidelines (WCAG) toe te laten tot het duurzaam informatiestelsel. Onder dit informatiestelsel worden alle afspraken en voorzieningen verstaan die zorgbreed moeten worden ingevoerd, voor een veilige, digitale en eenduidige informatievoorziening in de zorg. Denk hierbij onder andere aan de standaarden die nodig zijn om gegevensuitwisseling tussen ziekenhuizen en tussen een ziekenhuis en de patiënt mogelijk te maken.

Met het besluit van het Informatieberaad hebben zorgaanbieders, zorgverzekeraars en VWS uitgesproken dat digitale zorginformatie voor iedereen bruikbaar moet zijn. Zorginstellingen en verzekeraars gaan hiertoe hun ICT-leveranciers vragen om bij het realiseren en onderhouden van apps en websites aan te sluiten bij de WCAG.

Er is geen aparte wetgeving voor digitale toegankelijkheid in de zorg, zoals we die bij bijvoorbeeld de overheid kennen.

Banken

Vanaf 28 juni 2025 is er de Europese toegankelijkheidswet waar diensten van banken ook onder zullen vallen.

Verzekeraars

Er zijn wat veranderingen gaande in onderstaand verhaal wat betrekking heeft op ensioenfondsen. Zie het nieuwsbericht bovenin deze pagina.

Webshops

Vanaf 28 juni 2025 is er de Europese toegankelijkheidswet waar Webshops ook onder zullen vallen.

Openbaar vervoer

Vanaf 28 juni 2025 is er de Europese toegankelijkheidswet waar websites, mobiele diensten, elektronische tickets en informatie van en over openbaar vervoer ook onder zullen vallen. Deze wet had er op 28 juni 2022 al moeten zijn. De Europese Commissie heeft Nederland in gebreke gesteld omdat Nederland achterloopt met de implementatie van deze wet.

Wetgeving

Uitgeverijen

Onder de Europese toegankelijkheidswet vallen e-books als dienst. Dat lijkt vreemd. Maar door het als dienst te behandelen moeten de volgende onderdelen van deze dienstverlening toegankelijk zijn:

  • De digitale boeken, de bestanden.
  • De catalogus, om het boek te kunnen vinden/kopen/lenen.
  • De software om het boek te lezen.
  • Het aanschaffen van het e-book (dit valt onder webshopsa>)
  • Daarnaast moet bepaalde metadata aanwezig zijn (denk bijvoorbeeld aan PDF).

Er komt mogelijk een specifieke wet voor e-books (OCW).

Bronnen:

Omroepen

Voor omroepen geldt de mediawet. Deze is Nederland niet meegenomen in de European Accessibility Act. Ook vallen de "staatsomroepen" niet onder de overheidswetgeving. Per 1 november 2020 is de mediawet gewijzigd (zie wetgevingskalender, wijziging mediawet).

Ondertiteling

  • Mediawet 2008 artikel 2.123 over ondertiteling
  • Mediabesluit 2008 artikel 15.1 voor publieke omroepen geldt dat 95% van de Nederlandse producties moeten zijn ondertiteld.
  • Mediabesluit 2008 artikel 17.1 voor commerciële omroepen geldt dat ten minste 50% van de Nederlandse producties moet zijn ondertiteld. Lees meer hierover op CvdM wetgeving Quotabepalingen.
  • De wetgeving per 1 november 2020 schrijft voor dat de dienst toegankelijk is. Voor personen met een handicap moeten maatregelen worden getroffen om de toegankelijkheid van de video’s verder te ontwikkelen. Jaarlijks moet aan het Commissariaat voor de Media verslag worden uitgebracht over de voortgang hiervan.

Geluidsspoor

Ik heb nog geen regels gezien ten aanzien van audiodescriptie, een extra geluidsspoor dat vertelt wat er in beeld gebeurt.

Audiovisuele mediadiensten

Mediadiensten en media-instellingen

Er zijn registers voor media-instellingen: Zie Registers CvdM. De diensten en instellingen waarvoor deze wetgeving van toepassing is zijn de zenders die via de kabelmaatschappij geleverd worden. Dat betekent dat zenders als Netflix en Disney+ die je via een app moet opstarten niet onder deze wetgeving zulen vallen. En ook kanalen van bijvoorbeeld influencers op videoplatformdiensten zoals YouTube vallen buiten deze wet. Kabelmaatschappijen en andere aanbieders moeten toegankelijk content toegankelijk aanbieden. Dat betekent dat als een programma audiodescriptie of aparte ondertiteling heeft, deze doorgegeven moet worden.

Ofschoon Netflix als een commerciële mediadienst is aangemerkt, komt Netflix niet in het register Commerciële media-instellingen per 28 januari 2022 (omroepen en videodiensten op aanvraag) (Excel) voor; link is dood, nieuwe link naar register van commerciële media-instellingen. Ook Disney+ met de Holding in Amsterdam staat er niet bij.

Bronnen

Europese toegankelijkheidswet

Deze wet komt voort uit de Europese Toegankelijkheidsakte: EU Directive op de website van EUR-Lex van 7 juni 2019. Op YouTube staat een Engelstalige video hierover: European Accessibility Act: Better access for the disabled. Op de website van de rijksoverheid vind je meer over de stand van zaken van een wetsvoorstel.

Hieronder de producten en diensten en onder welke wetgeving de toegankelijkheid daarvan ondergebracht gaat worden (Let op! dit is mijn interpretatie, jouw input hierin is welkom).

  • Producten
    1. Gewone computerapparatuur (desktop, notebook, smartphone en tablet) voor consumenten en besturingssystemen voor die apparatuur → Warenwet
    2. Zelfbedieningsterminals:
      1. Betaalterminals, inclusief hardware en software daarvoor → Wft
      2. Zelfbedieningsterminals die worden gebruikt voor het verlenen van onder deze richtlijn vallende diensten. Voorbeelden:
        • Geldautomaten → Wft
        • Kaartautomaten, bijvoorbeeld reistickets, toegangskaartjes → WGBH/CZ
        • Nummertjesautomaten → WGBH/CZ
        • Incheckautomaten → WGBH/CZ
        • Interactieve informatiesystemen, bijvoorbeeld informatiezuilen. → WGBH/CZ
          Uitgezonderd zijn terminals die als geïntegreerde delen van voertuigen, luchtvaartuigen, schepen, of rollend materieel zijn geïnstalleerd
      3. eindapparatuur voor gebruik door consumenten, met interactieve computerfuncties, die gebruikt wordt voor elektronische communicatiediensten → Telecommunicatiewet
      4. eindapparatuur voor gebruik door consumenten, met interactieve computerfuncties voor toegang tot audiovisuele mediadiensten en e-lezers (e-readers/e-books) → WGBH/CZ
  • Diensten
    • Elektronische communicatiediensten, met uitzondering van transmissiediensten die voor de levering van machine-to-machinediensten worden gebruikt → Telecommunicatiewet
    • Diensten die toegang verlenen tot audiovisuele mediadiensten → WGBH/CZ
    • Navolgende elementen van personenvervoer per vliegtuig, bus, trein en over water, met uitzondering van stedelijke, en voorstedelijke en regionale vervoersdiensten, waarvoor uitsluitend de elementen onder v) van toepassing zijn:
      1. websites → WGBH/CZ
      2. op basis van mobiele apparaten, onder meer via mobiele applicaties, geleverde diensten → WGBH/CZ
      3. elektronische tickets en elektronische ticketingdiensten → WGBH/CZ
      4. het verstrekken van informatie over vervoersdiensten, waaronder realtime-reisinformatie; dit wordt, wat informatieschermen betreft, beperkt tot interactieve schermen die zich op het grondgebied van de Unie bevinden → WGBH/CZ
      5. interactieve zelfbedieningsterminals op het grondgebied van de Unie, uitgezonderd terminals die als geïntegreerde onderdelen zijn geïnstalleerd in voertuigen, luchtvaartuigen, schepen en rollend materieel die voor het aanbieden van een of meer onderdelen van deze diensten voor personenvervoer worden gebruikt → WGBH/CZ
      6. parkeerautomaten (hoogte niet/interface wel)
    • bankdiensten voor consumenten → Wft
    • e-boeken en specifieke software daarvoor, → WGBH/CZ;
      e-handelsdiensten → WGBH/CZ
    • e-handel;
    • het beantwoorden van noodoproepen via het gemeenschappelijk Europees noodnummer 112 → Politiewet

Niet inbegrepen in European Accessibility Act (EAA)

  • Vervoer (infrastructuur/voer- vaar- en vliegtuigen)
  • Bankdiensten buiten dagelijkse retail
  • Gebouwen (er komen wel verbeterde richtlijnen)
  • Keukentoestellen (tegenwoordig vaak met tiptoetsen)
  • Andere belangrijke nummers naast 112
  • Microbedrijven
  • Harde verplichting zonder mitsen en maren
  • Duidelijke consequenties bij ontoegankelijkheid
  • Zorg (e-health)
  • Mediadiensten
  • Omroepberichten OV op perrons en in voertuigen

Zie De toegankelijkheid van producten en diensten op de website van EUR-Lex.

EN 301 549 voor websites en webapplicaties

Hier wat relevante informatie uit hoofdstuk 9 van het EN301549-document versie 3.2.1 dat gaat over de toegankelijkheid van webpagina's

WCAG-conformiteitsvereisten

  • Aan alle (WCAG 2.1 niveau AA of een alternatief) succescriteria wordt voldaan
  • Volledige pagina's
  • Volledige processen
  • Alleen door toegankelijkheid ondersteunde technologieën
  • Niet-interferentie (4 succescriteria kennen geen alternatief)

Meer EN 301 549 vs WCAG

Latest changes to accessibility standard

Buitenland

EU-landen

Eenduidige regels voor overheden zijn vastgelegd in EN 301 549. Voor onderwijs en/of zorg bepaalt elk land of het onder diezelfde EU-regels meegaat. Ook is er de Europese Accessibility Act, zie Europese toegankelijkheidswet hierboven.

United States

Overige landen en links

Hier wordt nog aan gewerkt

Fysieke toegankelijkheid

Integrale Toegankelijkheid standaard (ITstandaard)

Over deze pagina

Deze pagina is met liefde en zorg samengesteld. Toch ontkom je er niet aan dat er links zijn die niet meer werken. Linkrot is een veel voorkomend probleem bij overheidswebsites. Zodra ik veelvuldig linkrot tegenkom, maak ik gebruik van een link naar een zoekopdracht via DùckDuckGo of link ik direct door naar de pagina op archive.org. Op die manier kan je relatief snel bij de gewenste informatie komen.

Ontbreekt er informatie, is informatie verouderd of heb je andere informatie die van invloed kunnen zijn op deze pagina, mail me dan; ik probeer deze pagina vaak nog dezelfde dag hierop aan te passen. Ook tips om de pagina beter overzichtelijk te maken zijn welkom. Voor mij is deze pagina ooit begonnen als aantekeningvel met informatie en linkjes. Inmiddels is de pagina uitgegroeid tot een gedrocht, die ik telkens wel overzichtelijk wil blijven houden.